Παρακάτω είναι κάποια αποσπάσματα από το βιβλίο Τι συνέβη στο δρόμο για τη Δαμασκό της Lena Einhorn (σελ. 196-275) σύμφωνα με το οποίο ο Παύλος δεν ήταν άλλος από τον Ιησού. Όπως επισημαίνει η συγγραφέας (και είδαμε προηγουμένως) κάποιοι ερευνητές έχουν διακρίνει ομοιότητες μεταξύ Απολλωνίου και Παύλου ή Απολλωνίου και Ιησού, αλλά ουδείς εξ αυτών σκέφτηκε να συγκρίνει τις ομοιότητες μεταξύ Ιησού και Παύλου. Η Einhorn αναλαμβάνει να καλύψει αυτό το κενό.
Αν κάποιος εξετάσει τα ευαγγελικά κείμενα από μη θρησκευτική άποψη, έχει δύο επιλογές: είτε αποδέχεται τα συγκεκριμένα στοιχεία της περιγραφής των παθών – ο Ιησούς έζησε, σταυρώθηκε, ενταφιάστηκε, αναστήθηκε και ανελήφθη στους ουρανούς – και προσπαθεί να βρει λογικές εξηγήσεις είτε απορρίπτει τα βασικά στοιχεία της περιγραφής ως μυθεύματα.
Είναι φυσικά, δυνατόν ο Ιησούς να σταυρώθηκε, με τον ίδιο τρόπο που κι άλλοι συνάντησαν την ίδια φριχτή μοίρα, και ότι πέθανε, με τον ίδιο τρόπο που πέθαναν σχεδόν όλοι οι άλλοι σταυρωμένοι. Και ότι κατόπιν παρέμεινε νεκρός (είτε οι μαθητές είχαν κρύψει το σώμα είτε όχι· είτε κάποιος αργότερα είχε παραισθήσεις ότι τον είδε είτε όχι). Αλλά το αξιοπερίεργο είναι ότι υπάρχουν τόσα πολλά στις περιγραφές περί σταύρωσης και ταφής που αποτελούν ένδειξη ότι κάτι διαφορετικό συνέβη εδώ. Συναντούμε κατ’ αρχάς πολλές παρατυπίες, οι οποίες ίσως δεν έχουν γίνει σκόπιμα. Είναι σαν οι ευαγγελιστές να θέλησαν να μας μεταφέρουν την ιστορία ως ακριβώς είχε. Αλλιώς, γιατί δεν τον άφησαν να κρέμεται στο σταυρό τρεις μέρες και να πεθαίνει όπως όλοι οι άλλοι σταυρωμένοι; Αυτό θα ήταν πολύ πειστικότερο από να πουν ότι τον κατέβασαν μετά έξι ώρες. Γιατί επιτρέπουν να γίνει γνωστό ότι θέλει κάτι να πιει; Όταν το ήπιε, γιατί λέγεται ότι πεθαίνει; Γιατί να επισημάνουν ότι έσπασαν τα οστά της κνήμης των ληστών στους παραπλήσιους σταυρούς και όχι του Ιησού; Και, τέλος, γιατί να περιγράφουν ότι τον τύλιξαν σε 30 κιλά ουσίες με φαρμακευτικές ιδιότητες, ουσίες που χρησιμοποιούνται για την θεραπεία πληγών;
Δεν είναι δύσκολο να αποκομίσει κανείς την εντύπωση ότι ο στόχος όλης αυτής της διαδικασίας, την οποία υφίσταται ο Ιησούς, ήταν η επιβίωση. Και αφού τα Ευαγγέλια συγκλίνουν στο γεγονός ότι όντως ο Ιησούς παρουσιάστηκε ξανά ζωντανός, έχουμε λόγο να πιστέψουμε ότι συνέβη. Ναι, αλλά τότε τι είναι η ανάληψη;
Ο Ιησούς έχει πολλούς λόγους να εξαφανιστεί ξανά, αφού έχει παρουσιαστεί πάλι ζωντανός. Αναφέραμε ήδη έναν: αυτόν που εγγυάται «αιώνια ζωή» και επιβεβαιώνει την θεία φύση του.
Υπάρχει βεβαίως και άλλος ένας λόγος. Ο Ιησούς σταυρώθηκε (εάν σταυρώθηκε) επειδή οι αρχές – είτε το Σανχεντρίν είτε οι Ρωμαίοι – το ήθελαν ή τουλάχιστον ένιωθαν αναγκασμένες να τον καταδικάσουν σε θάνατο. Φυσικά ο Ιησούς δεν μπορούσε να αρχίσει να περιφέρεται παντού σαν να μην είχε συμβεί τίποτα! Είτε είχε επιβιώσει χάρη στη φροντίδα κάποιων αρχών είτε μόνο με την βοήθεια των πλησίον του – είτε χάρη και στα δύο – πρέπει οπωσδήποτε να εξαφανιστεί. Πιθανόν να εγκαταλείψει και την χώρα.
Κατά πάσα πιθανότητα αυτό είναι που ονομάζεται «ανάληψη στους ουρανούς» στο κατά Λουκάν. Αυτό είναι που παραμένει ασχολίαστο στα Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Ιωάννη. Η ιστορία του Ιησού τελειώνει όταν τελειώνουν και τα Ευαγγέλια. Απλώς επειδή ο Ιησούς εξαφανίζεται από προσώπου γης. [...]
Την πρώτη φορά που άκουσα τον ισχυρισμό ότι ο Ιησούς δεν πέθανε στον σταυρό ήταν πριν από 25 χρόνια· κάποιος γνωστός το ανέφερε εκεί που τρώγαμε. Αυτό προκάλεσε μια αντίδραση του τύπου: «ώστε, έτσι λοιπόν!». Τα κομμάτια του παζλ μπήκαν στη θέση τους: ο απρόθυμος για τη σταύρωση του Ιησού, Πόντιος Πιλάτος, ο σύντομος χρόνος παραμονής στο σταυρό, ο αναστημένος και ολοζώντανος Ιησούς. Κι εκείνο το περίπλοκο κατασκεύασμα θανάτου, ανάστασης και ανάληψης έλαβε την λογική του εξήγηση. Όσο για το τελευταίο, την ανάληψη, δεν ήταν φυσικά τίποτε άλλο παρά μια φυγή από τη χώρα κατόπιν απαίτησης των Ρωμαίων, με αντάλλαγμα την ζωή του Ιησού.
Αλλά αμέσως παρουσιάστηκε το ερώτημα: τι έγινε μετά; Μιλάμε για ένα άτομο με τόσα ισχυρά οράματα· ένα άτομο που, όπως φαίνεται, είχε προσχεδιάσει – και επιτύχει καταπώς απεδείχθη – να επιζήσει, παρά την καταδικαστική εις θάνατο απόφαση· ένα άτομο με την απαρασάλευτη θέληση να διαδώσει τη διδασκαλία του σε όλο τον κόσμο. Ένας τέτοιος άνθρωπος, λοιπόν, δεν μπορεί απλώς να εξαφανιστεί. [...]
Υπάρχουν, άραγε, φήμες που διαδόθηκαν εντός των χριστιανικών κύκλων; Βεβαίως! Μια εντελώς απρόσμενη πηγή πληροφόρησης, όσον αφορά την μοίρα του Ιησού μετά τη σταύρωση και την ανάληψη, βρίσκουμε σε έναν από τους πλέον εξέχοντες εκκλησιαστικούς πατέρες, τον Ειρηναίο. [...] Ο Ειρηναίος γράφει [...] μεταξύ άλλων:
«Όταν αυτός [ο Ιησούς] συμπλήρωσε τα τριάντα έτη υπέφερε, ενώ ήταν ακόμη ένας νέος άνδρας που δεν είχε επ’ ουδενί τρόπω να φτάσει σε μεγάλη ηλικία. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι το πρώτο στάδιο της ζωής περιλαμβάνει τριάντα έτη και ότι φτάνει μέχρι τα σαράντα. Αλλά από το τεσσαρακοστό και το πεντηκοστό έτος ο άνθρωπος αρχίζει την κατάβαση προς τα γηρατειά, κάτι που έκανε και ο Κύριός μας καθώς ολοκλήρωνε ακόμη το διδασκαλικό του έργο, γεγονός που επιβεβαιώνουν το Ευαγγέλιο και όλοι οι πρεσβύτεροι. Εκείνοι, δηλαδή, που συνεργάζονταν στην Ασία με τον Ιωάννη, τον μαθητή του Κυρίου, επιβεβαιώνουν ότι ο Ιωάννης τους παρέδωσε αυτές τις πληροφορίες. Παρέμεινε, μάλιστα, μαζί τους μέχρι τα χρόνια του Τραϊανού [Τραϊανός, Ρωμαίος αυτοκράτορας, 98-107 ΚΕ, (Σ.τ.Σ.).] Επιπλέον, ορισμένοι από αυτούς δεν συνάντησαν μόνο τον Ιωάννη αλλά και άλλους αποστόλους και άκουσαν την ίδια ιστορία κι από αυτούς.»
Με άλλα λόγια, ο εκκλησιαστικός πατέρας Ειρηναίος φαίνεται να λέει ότι ο Ιησούς επέζησε και έφτασε σε προχωρημένη ηλικία. Μπορεί κανείς να ερμηνεύσει το κείμενο ότι εκείνος που «παρέμεινε μαζί τους μέχρι τα χρόνια του Τραϊανού» ήταν ο Ιωάννης, παρά ο Ιησούς. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, ο Ειρηναίος ισχυρίζεται ότι ο Ιησούς έφτασε στα γηρατειά (που αρχίζουν από «το τεσσαρακοστό και πεντηκοστό έτος») και παραπέμπει σε μαρτυρίες των μαθητών. Αμέσως μετά, ο ίδιος ο Ειρηναίος ερμηνεύει την μεγάλη ηλικία του Ιησού σαν να εννοεί ότι ήταν στα πενήντα του όταν σταυρώθηκε και ότι έδρασε είκοσι χρόνια πριν από αυτό! Μια λογικότερη ερμηνεία – αν ακολουθήσουμε τις χρονολογίες των Ευαγγελίων και πιστέψουμε ταυτόχρονα στις μαρτυρίες των μαθητών για την μεγάλη ηλικία του Ιησού – είναι ότι ο Ιησούς ζει κάμποσα χρόνια μετά την περίοδο που περιγράφεται στα Ευαγγέλια. Καλώς. Αλλά πού; Και τι πράττει ένα άτομο που διακατέχεται από τόσο ισχυρά και απόλυτα οράματα όπως ο Ιησούς; Με ποιον τρόπο επιτυγχάνει την υλοποίησή τους; Κρύβεται; Εμφανίζεται με άλλη μορφή;
Μετά την συζήτηση εκείνη, πριν από 25 χρόνια, δεν άργησε να περάσει από το μυαλό μου ένα όνομα: Παύλος. Τότε δεν ήξερα τόσα πολλά γι’ αυτόν. Γνώριζα όμως ότι είχε αναλάβει τη διάδοση της χριστιανικής πίστης και ότι εκπλήρωσε το όραμα του Ιησού. Και ότι το έκανε με εξαιρετικό πάθος. [...]
Ο Παύλος είχε τιμηθεί με κάτι πολύ ασυνήθιστο για έναν Εβραίο εκείνη την εποχή: τον τίτλο του Ρωμαίου πολίτη. Στις Πράξεις των Αποστόλων αναφέρεται μια στιχομυθία με έναν Ρωμαίο διοικητή για το πώς απέκτησε αυτόν τον τίτλο:
«Τότε ο διοικητής πήγε και ρώτησε τον Παύλο: “Πες μου, εσύ είσαι Ρωμαίος πολίτης;”. Αυτός απάντησε: “Ναι”. Ο διοικητής του είπε: “Εγώ έγινα Ρωμαίος πολίτης πληρώνοντας πολλά λεφτά”. Κι ο Παύλος του αντιγύρισε: “Εγώ όμως γεννήθηκα Ρωμαίος!”»
Πουθενά δεν εξηγείται γιατί ο Παύλος θα μπορούσε να έχει πάρει τη ρωμαϊκή υπηκοότητα μόλις γεννήθηκε. Υπονοείται, βεβαίως, ότι και ο πατέρας του είναι Ρωμαίος πολίτης. Αλλά πώς θα μπορούσε ένας Εβραίος με αρκετά μέτριο κοινωνικό υπόβαθρο (ο ίδιος ο Σαούλ έχει μάθει την τέχνη του σκηνοποιού) να αποκτήσει ένα τόσο επιθυμητό προνόμιο; Για έναν Φαρισαίο, επίσης, κάτι τέτοιο θα σήμαινε αντίφαση διότι ο Ρωμαίος πολίτης αναμενόταν να συμμετέχει στις ρωμαϊκές θρησκευτικές συνήθειες. Πολλοί ερευνητές της Βίβλου έχουν σχολιάσει αυτή την υπηκοότητα με απορία. Ελάχιστοι έχουν δώσει κάποιες επαρκείς απαντήσεις. [...]
Ένα άλλο πράγμα που είναι αξιοπερίεργο με τον Σαούλ-Παύλο είναι ότι ζει σε αγαμία και φαίνεται πως αυτό έχει κάνει σε όλη του τη ζωή. Δεν υπάρχει καμία αναφορά σε σύζυγο ή παιδιά. Εξάλλου και ο ίδιος δηλώνει: «Στους ανύπαντρους και στις χήρες συνιστώ: καλό γι’ αυτούς είναι να μείνουν όπως εγώ». Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον τρέχοντα κανόνα των Φαρισαίων, σύμφωνα με τον οποίο παντρεύονταν σε πολύ μικρή ηλικία. Και ο Σαούλ ήταν Φαρισαίος σε όλη του τη ζωή. [...]
Υπάρχουν, άραγε, πληροφορίες για κάποιο άλλο άτομο – κάποιο άτομο με άλλο όνομα – που θα μπορούσε να ταυτίζεται με τον Παύλο; Πιθανόν, ναι. Περίπου το 220 ΚΕ, ο Έλληνας φιλόσοφος Φλάβιος Φιλόστρατος συνέγραψε μια βιογραφία για έναν άνδρα που ονομαζόταν Απολλώνιος ο Τυανεύς. Ο Φιλόστρατος ανέλαβε αυτή την σχεδόν μυθιστορηματική βιογραφία κατόπιν παραγγελίας της συζύγου του Σεπτίμου Σεβήρου, της Ιουλίας Δόμνας. Αυτή είχε στην κατοχή της σημειώσεις που είχε γράψει ο πρώτιστος μαθητής του Απολλώνιου, ο Δάμις, τις οποίες παρέδωσε στον Φιλόστρατο για την συγγραφή της βιογραφίας. Ορισμένοι συγγραφείς έχουν προτείνει την θεωρία που λέει ότι ο Απολλώνιος ο Τυανεύς ήταν το ίδιο πρόσωπο με τον απόστολο Παύλο. [...]
Οι σημειώσεις που είχε πάρει ο Φιλόστρατος από τον Δάμι λέγεται ότι τελειώνουν λίγο πριν από τον θάνατο του Απολλώνιου· αλλά εκείνος χρησιμοποιεί τελικά και άλλες πηγές. Και γράφει: «Όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο πέθανε, αν πέθανε όντως, λέγονται πολλά...». Ο Φιλόστρατος επιμένει σε μια από αυτές τις ιστορίες που θέλει τον Απολλώνιο να εξαφανίζεται από τη γη και την ανθρωπότητα ανεβαίνοντας στα ουράνια. Μια συνηθισμένη άποψη, στην οποία αναφέρεται και ο Φιλόστρατος, είναι ότι ο Απολλώνιος πέθανε το 97 ΚΕ, στην Έφεσο (στην πόλη δηλαδή που υπήρξε επί αρκετά χρόνια βάση του Παύλου). [...]
Δεν εξυπακούεται ότι ο Απολλώνιος ο Τυανεύς είναι το ίδιο πρόσωπο με τον Παύλο· υπάρχουν συγκεκριμένες διαφορές: δεν είναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι ο Απολλώνιος διέμεινε κάποια περίοδο στην Ιουδαία· και, παρ’ όλο που θεωρείται μυστικιστής και μάγος, δεν δηλώνεται πουθενά ότι είχε κάποια σχέση με τον χριστιανισμό ή τον ιουδαϊσμό.
Ταυτόχρονα όμως, υπάρχουν τόσες ομοιότητες που ρίχνουν νερό στον μύλο της θεωρίας περί ταυτοπροσωπίας: βρίσκονται αμφότεροι στην Ταρσό, στην Έφεσο και στη Ρώμη σχεδόν την ίδια περίοδο (και ο Παύλος αναφέρει κάποιον που φέρει το όνομα Απολλώς, αν και αυτός καταγόταν από την Αλεξάνδρεια). Ο Απολλώνιος αποκαλείται ενίοτε Πολ· ο Παύλος έχει έναν έμπιστο μαθητή που λέγεται Δημάς, ο Απολλώνιος έναν που λέγεται Δάμις· ο Απολλώνιος ταξιδεύει στην Ισπανία μετά τη Ρώμη· αμφότεροι αποφεύγουν την Ιουδαία· αμφότεροι ζουν άγαμοι· αμφότεροι ταξιδεύουν συνεχώς και με πολλούς μαθητές· αμφότεροι καταλήγουν σε ρωμαϊκά δικαστήρια αλλά απαλλάσσονται. Ωστόσο, όσες φορές έχει υποστηριχθεί η θεωρία ότι ο Απολλώνιος είναι ο Παύλος, άλλες τόσες έχει υποστηριχθεί ότι ταυτίζεται με ένα άλλο πρόσωπο: τον Ιησού τον Ναζωραίο. [...]
Ποιος ήταν ο Ιησούς ο Ναζωραίος και τι συνέβη στην πραγματικότητα κατά τη διάρκεια και μετά τη σταύρωση του ανθρώπου αυτού; Κανείς δεν γνωρίζει, διότι το μόνο που έχουμε είναι ενδείξεις. Ο βίος του και το έργο του υπήρξαν αφορμή για την ίδρυση μιας από τις μεγαλύτερες θρησκείες του κόσμου, μιας θρησκείας που στηρίζεται, μεταξύ άλλων, στο ότι ο Ιησούς – ο Υιός του Θεού – πέθανε στο σταυρό και αναστήθηκε εκ νεκρών. Φυσικά δεν είμαστε σε θέση να αποκλείσουμε ότι όντως έτσι είχαν τα πράγματα και ότι ο Ιησούς ήταν θεϊκό πρόσωπο. [...] Αλλά, αν κάνει κανείς την υπόθεση ότι ο Ιησούς ήταν ένας άνθρωπος με σάρκα και οστά – και ότι η ζωή του ήταν μια φυσιολογική ζωή – πρέπει να σταθεί στο υπαρκτό κείμενο και να επιχειρήσει να το ερμηνεύσει κατά κάποιον τρόπο.
Θέλω να διατυπώσω, λοιπόν, την υπόθεση ότι ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ ήταν, στην πραγματικότητα, ένα και το αυτό πρόσωπο με τον Παύλο από την Ταρσό. [...] Θα αρχίσω με μερικά από τα επιχειρήματα που αντιμάχονται την υπόθεση ότι έχουμε να κάνουμε με το ίδιο πρόσωπο. Θα τα αναλύσω και θα προσπαθήσω να δώσω κάποιες απαντήσεις.
1. Ο Ιησούς και ο Παύλος έχουν τελείως διαφορετικές προσωπικότητες.
Το πρόσωπο του Ιησού παραπέμπει στο μήνυμα της αγάπης. Όταν σκεφτόμαστε τον Παύλο, μας έρχονται στο νου το πείσμα, η κυκλοθυμία και το πάθος. [...] Αλλά η διαφορά ανάμεσα στην εικόνα που έχουμε για τον Ιησού και αυτή που παραδίδεται για τον Παύλο είναι ότι η εικόνα του Παύλου στηρίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στο πώς παρουσιάζει ο ίδιος τον εαυτό του· αυτό σημαίνει ότι στις Επιστολές έχουμε τα δικά του λόγια, φαινομενικά χωρίς λογοκρισία, άμεσα και μη εξωραϊσμένα. Όταν πρόκειται όμως για τον Ιησού, οι περιγραφές και τα λόγια του μας παραδίδονται πάντοτε από άλλους και εκ των υστέρων.
Κι όμως... Αν εξετάσουμε προσεκτικότερα τα λόγια που αποδίδονται στον Ιησού και αυτά που γράφει ο Παύλος, βλέπουμε να εκφέρονται και από τους δύο υποσχέσεις και απειλές. Από πουθενά δεν συνάγεται ότι ο Ιησούς περιοδεύει την Γαλιλαία με την αγκαλιά ανοιχτή. [...] Ο Ιησούς είναι αναμφισβήτητα ικανός να μιλάει σαν τον Παύλο. Ο Παύλος είναι, εξίσου αναμφισβήτητα, ικανός να μιλάει σαν τον Ιησού. [...]
2. Ο Ιησούς είναι ένα άτομο που φαίνεται περισσότερο διαλλακτικό από τον Παύλο.
Ο Παύλος υποστηρίζει σε πολλές Επιστολές ότι οι γυναίκες δεν πρέπει να μιλούν στην εκκλησία, και ότι θα πρέπει να υποτάσσονται στους άνδρες. Ο Ιησούς, αντιθέτως, εκφράζει παντού την κατανόηση και την αγάπη του για τις γυναίκες. Δεν φαίνεται πουθενά ότι υποτιμά τις γυναίκες, έστω κι αν οι μαθητές του, σε μία περίπτωση, εκπλήσσονται που τον βλέπουν να μιλάει σε γυναίκα.
Είναι επίσης φανερό ότι ο Παύλος χρησιμοποιεί συχνά σκληρά λόγια για ανθρώπους που θεωρεί «αμαρτωλούς». [...] Αυτό έρχεται σε έντονη αντίθεση με το μήνυμα του Ιησού: «Δεν ήρθα να καλέσω σε μετάνοια τους δικαίους, αλλά τους αμαρτωλούς». Αλλά αυτό, όπως προείπαμε, μπορεί να σημαίνει ποσοστική διαφορά και όχι ποιοτική. Τα λόγια του Ιησού είναι πιθανότατα επιμελημένα και προσαρμοσμένα, ενώ του Παύλου μάς παραδίδονται αναλλοίωτα μέσω των Επιστολών του. [...]
3. Ο Ιησούς μιλούσε αραμαϊκά, ο Παύλος μιλούσε ελληνικά.
Ο Παύλος, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε, μιλούσε ελληνικά, συνεπώς οι Επιστολές του είναι γραμμένες στα ελληνικά. Λογικά, η μητρική γλώσσα του Ιησού ήταν τα αραμαϊκά, η γλώσσα την οποία μιλούσαν όλοι στην περιοχή όπου έζησε. Δεν ξέρουμε όμως τίποτα για τις γλωσσικές ικανότητες του Ιησού ούτε γνωρίζουμε αν ο Παύλος είχε τα ελληνικά ως μητρική γλώσσα. Είναι όμως γνωστό ότι ο Παύλος μπορούσε να επικοινωνεί με τους μαθητές του Ιησού και να μιλάει στο λαό της Ιερουσαλήμ στα εβραϊκά.
4. Ο Ιησούς απευθυνόταν σε Ιουδαίους, ο Παύλος σε μη Ιουδαίους.
«Έχω αποσταλεί μόνο για τους πλανεμένους Ισραηλίτες», λέει ο Ιησούς, ενώ ο Παύλος είναι φανερό ότι απευθύνεται στους «μη περιτετμημένους». Έχουμε λόγο να θεωρήσουμε αυτή την φράση ως εξελικτική διαδικασία, ακόμη και κατά την διάρκεια της δράσης του ίδιου του Παύλου. Ο Παύλος κινείται σε ένα πολύ πιο ετερογενές περιβάλλον από αυτό όπου κινείτο ο Ιησούς. Ξεκινά πηγαίνοντας στις συναγωγές, αλλά αποπέμπεται, τουλάχιστον από τους Εβραίους. Και θα αρχίσει βαθμιαία να τους αποστρέφεται και να στρέφει την δραστηριότητά του προς τους «παγανιστές» και τους θεοσεβείς. Δηλαδή, στην πλειονότητα του περιβάλλοντός του. Αλλά ο Παύλος δεν θα σταματήσει ούτε στιγμή να ελπίζει να «σωθεί ολόκληρος ο λαός του Ισραήλ».
5. Ο Παύλος γράφει πολύ λίγα για την ζωή του Ιησού.
Μόνο σε μερικά εδάφια των Επιστολών θίγει ο Παύλος κάποια συγκεκριμένα συμβάντα από την ζωή του Ιησού. Αποκομίζει σχεδόν κανείς την εντύπωση ότι δεν γνωρίζει πολλά για τον Ιησού. Αλλά το ίδιο πράγμα μπορεί να ισχυριστεί κανείς για τον ίδιο τον Παύλο: για την δική του προηγούμενη ζωή δεν μας λέει σχεδόν τίποτα. Μήτε περιγράφει την ίδια τη μεταστροφή του στο δρόμο για την Δαμασκό με συγκεκριμένο τρόπο στις Επιστολές του. Η ιστορία του Παύλου μάς παραδίδεται κυρίως από τις Πράξεις των Αποστόλων. Οι Επιστολές αναφέρονται, πρωτίστως, στο εδώ και τώρα.
6. Ο Παύλος συνάντησε τον Ιάκωβο και τον Πέτρο, αργότερα και τον Ιωάννη, κατά τα πρώτα ταξίδια του στην Ιερουσαλήμ.
Αυτό ήταν για μένα, επί μακρόν, το σημαντικότερο επιχείρημα κατά της εκδοχής ότι ο Παύλος θα μπορούσε να είναι ο ίδιος με τον Ιησού. Αν ο Παύλος συναντά αυτούς τους ανθρώπους, που γνώριζαν καλά τον Ιησού, θα έπρεπε να τον είχαν αναγνωρίσει. Αυτό που είναι δυσεπίλυτο εδώ είναι ότι δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι υπήρχαν ένα σωρό άνθρωποι που είχαν μυηθεί στο εν λόγω σχέδιο. Αν ο Ιησούς προσπαθεί να πείσει τους μαθητές ότι μπορεί όντως να κάνει θαύματα – να αναστηθεί εκ νεκρών και να αναληφθεί εν συνεχεία στους ουρανούς – δεν έχει κανένα νόημα να τους αφήνει να τον δουν ξανά στους δρόμους των Ιεροσολύμων. (από την άλλη βέβαια, αυτό δεν αντιτίθεται στην εκ νεκρών ανάστασή του.)
Εν πάση περιπτώσει, το σημαντικό ερώτημα είναι κατά πόσον ο Ιησούς ήταν τόσο πολιτικός όσο και πνευματικός ηγέτης. Μπορεί να μην χρειάζεται να θεωρήσουμε ότι απαραίτητα υπήρξε ένα μυστικό σχέδιο και ότι μέρος αυτού ήταν η ενδεχόμενη αποφυγή μιας θανατικής καταδίκης, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τους κοντινότερους μαθητές του Ιησού. Ίσως από την αρχή το όλο θέμα να είχε σχέση με την επιβίωση του Ιησού και την φυγή του από την χώρα. [....] Και όταν διαβάζουμε τα Ευαγγέλια, είναι ολοφάνερο ότι ο Ιησούς δεν κατέβηκε μόνος του από τον σταυρό ή ότι δεν αλείφτηκε μόνος του σε τριάντα κιλά σμύρνα και αλόη ή ακόμη ότι δεν κύλησε από μόνος του την πέτρα από τον τάφο. Για όλα αυτά ήταν απαραίτητοι κι άλλοι άνθρωποι, έστω και λίγοι. Εξάλλου, ο Παύλος γράφει ότι ο πρώτος στον οποίο εμφανίζεται ο αναστημένος Ιησούς είναι ο Πέτρος.
Το όλο ερώτημα τι γνώριζαν οι μαθητές σχετίζεται πολύ με τι πραγματικά συνέβη κατά την σύλληψη του Ιησού και κατά τις επόμενες μέρες, και μέχρι ποίου βαθμού οι ενέργειές του εκείνο το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα υπήρξαν θρησκευτικές ή πολιτικές. Αλλά όσο κι αν διαβάζουμε τα κείμενα, οι πολλές απορίες περί αυτών δεν παύουν να υπάρχουν.
Ας πάμε τώρα στα επιχειρήματα που στηρίζουν, κατά την άποψή μου, την θεωρία ότι ο Παύλος από την Ταρσό ήταν το ίδιο πρόσωπο με τον Ιησού από τη Ναζαρέτ:
1. Τo ξαφνικό πάθος του Παύλου για ένα άτομο που δεν είχε ποτέ συναντήσει και του οποίου δεν υπήρξε ποτέ μαθητής.
Η αφοσίωση και η φλόγα του Παύλου για την διάδοση του μηνύματος – ότι ο Ιησούς Χριστός «αποδείχτηκε Υιός Θεού με δύναμη από το Πνεύμα που αγιάζει, όταν αναστήθηκε από τους νεκρούς» – είναι μοναδικές και απαράμιλλες. Κι όμως δεν ήταν ένας από αυτούς που θα περίμενε κανείς να αναλάβει την διάδοση αυτής της εντελώς νέας διδασκαλίας: ένας κοντινός μαθητής του Ιησού, ή τουλάχιστον κάποιος που είχε συναντήσει τον Ιησού όσο ζούσε. Ο Παύλος εμφανίζεται από το πουθενά. Και παρ’ όλα αυτά έχει τέτοιο πάθος για την διδασκαλία αυτή, που μόνον ο Ιησούς θα μπορούσε να έχει.
2α. Η μεταστροφή του Παύλου συμβαίνει σε μικρό χρονικό διάστημα μετά την σταύρωση του Ιησού.
2β. Η μεταστροφή του Παύλου γίνεται εκτός Ιουδαίας και Γαλιλαίας, αλλά εντός των συνόρων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Ο Παύλος εμφανίζεται όταν εξαφανίζεται ο Ιησούς· οι περισσότερες χρονολογήσεις αποδεικνύουν ότι η μεταστροφή του Παύλου γίνεται μέσα στα δύο χρόνια μετά την σταύρωση του Ιησού. Βέβαια, οι χρονολογήσεις αυτές στηρίζονται, κατά μεγάλο βαθμό, σε συμβάντα που παραδίδονται από τις Πράξεις των Αποστόλων, συμβάντα που δεν είναι απαραιτήτως αξιόπιστα.
Αλλά και από τα ίδια τα λόγια του Παύλου συμπεραίνουμε ότι η μεταστροφή γίνεται μετά την σταύρωση του Ιησού και, από όσο μπορούμε να κρίνουμε, όχι πολύ καιρό μετά. Με άλλα λόγια, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η μεταστροφή του Παύλου συνδέεται στενά με την εξαφάνιση του Ιησού, ανεξάρτητα από πότε αυτή έγινε και ανεξάρτητα από αν δεχόμαστε τις παραδοσιακές χρονολογίες για την ζωή του Ιησού ή όχι.
Από γεωγραφικής πλευράς, τα κατατόπια του Παύλου συμφωνούν με το πού θα μπορούσε να βρίσκεται εκείνη την εποχή ο εξόριστος από τους Ρωμαίους Ιησούς. Ότι ο Παύλος εμφανίζεται λίγο μετά τον θάνατο του Ιησού μπορεί βεβαίως να είναι και σύμπτωση. Ότι ο Παύλος βγαίνει στο προσκήνιο πολύ μακριά από το «χριστιανικό περιβάλλον», το περιβάλλον όπου δρούσε ο Ιησούς και αυτό στο οποίο δραστηριοποιούνται ακόμη οι μαθητές του, μπορεί επίσης να αποτελεί σύμπτωση. Αλλά, όπως και να ’χει, προκαλεί εντύπωση.
Επίσης, η ίδια η εξήγηση του Παύλου γιατί βρίσκεται κοντά στην Δαμασκό – για να ψάξει να βρει πιστούς και, αν τους βρει, «να φέρει δεμένους στην Ιερουσαλήμ όποιους θα ’βρισκε εκεί» – ακούγεται περίεργη. Ένα τέτοιο μακρινό ταξίδι για να διώξει χριστιανούς δεν δείχνει μόνο υπερβολικό φανατισμό, αλλά ακούγεται και μη αποτελεσματικό, μιας που οι περισσότεροι πιστοί βρίσκονταν σαφώς πολύ πιο κοντά στην πατρίδα του, τουλάχιστον σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων.
3. Ο Παύλος κατάγεται, σύμφωνα με τον Ιερώνυμο, από την ίδια περιοχή με τον Ιησού.
Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, ο Παύλος κατάγεται από την Ταρσό της Κιλικίας. Αλλά ο εκκλησιαστικός πατέρας Ιερώνυμος (347-420) αναφέρει ότι ο Παύλος γεννήθηκε στην πόλη Γίσχαλα, την οποία ο Ιερώνυμος, εσφαλμένα, τοποθετεί στην Ιουδαία, που βρίσκεται στην Γαλιλαία, τριάντα χιλιόμετρα βορείως της σημερινής Ναζαρέτ. Σε αντίθεση με την Ναζαρέτ, η Γίσχαλα είναι επιπλέον μια πόλη που ξέραμε ότι υπήρχε την εποχή του Χριστού.
Αν ο Ιερώνυμος έχει δίκιο, και ο Παύλος πράγματι καταγόταν από την ίδια περιοχή με τον Ιησού, είναι αξιοπερίεργο ότι ο Παύλος και οι Πράξεις των Αποστόλων δεν το αναφέρουν. Ο Ιερώνυμος μπορεί, φυσικά, να κάνει λάθος, αλλά δυσκολευόμαστε να βρούμε μια λογική εξήγηση για το λάθος του. Η πόλη Γίσχαλα δεν αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη και δεν φαίνεται να έχει κάποια ειδική συμβολική σημασία, εκτός από ότι ένας από τους Εβραίους επαναστάτες, ο Ιωάννης από την Γίσχαλα, καταγόταν από εκεί και ότι η πόλη ήταν ένα σημαντικό οχυρό στον πόλεμο κατά των Ρωμαίων, το 66-70 ΚΕ. [...]
4. Ο Παύλος είναι – όπως και ο Ιησούς; – εκ γενετής Ρωμαίος πολίτης.
Εκείνη την εποχή ήταν άκρως ασυνήθιστο για έναν Ιουδαίο στις υπό ρωμαϊκή κατοχή περιοχές να έχει ρωμαϊκή υπηκοότητα. Εξάλλου, αυτό θα ήταν αντίθετο προς την θρησκεία των Ιουδαίων. Παρ’ όλα αυτά, ο σκηνοποιός και Φαρισαίος Παύλος γεννήθηκε με μια τέτοια υπηκοότητα δίχως να δίνεται άλλη εξήγηση γι’ αυτό. Ο Παύλος θα χρησιμοποιήσει αυτή την υπηκοότητα για να αποφύγει την καταδίκη του από τους Ρωμαίους.
Ακόμη και στην περίπτωση του Ιησού υπάρχει – σύμφωνα με πηγές της Καινής Διαθήκης – μια περίεργη απροθυμία των Ρωμαίων να τον καταδικάσουν, ενώ – σύμφωνα με πηγές εκτός Καινής Διαθήκης – κατέχει «μια προνομιούχα θέση» σε σχέση με τους Ρωμαίους, ενδεχομένως κάποια συγγένεια με Ρωμαίο αξιωματούχο. Ακόμη και αν η ρωμαϊκή υπηκοότητα αρκεί να εξηγήσει λογικά γιατί οι Ρωμαίοι δεν ήθελαν να δικάσουν τον Ιησού, παραμένει αναπόδεικτη θεωρία ότι ο Ιησούς ήταν Ρωμαίος πολίτης.
5. Ο Παύλος, όπως και ο Ιησούς, είναι «Εβραίος γεννημένος από Εβραίους». Ωστόσο, έχουν αμφότεροι μια έντονα αμφιλεγόμενη στάση προς τους Εβραίους.
Και ο Ιησούς και ο Παύλος είναι Εβραίοι· ο Παύλος τονίζει συχνά αυτό το γεγονός. Ωστόσο, μιλάνε αμφότεροι για «Ιουδαίους» σαν να μιλάνε για διαφορετικής εθνικότητας ανθρώπους. Στην περίπτωση του Ιησού, αυτό είναι ιδιαίτερα παράξενο, αφού έζησε σε ιουδαϊκή χώρα, εκεί όπου οι περισσότεροι, συμπεριλαμβανομένων των μαθητών του, ήταν Ιουδαίοι. Και ο Παύλος και ο Ιησούς μιλούν εξάλλου συχνά για Ιουδαίους – τον ίδιο τους τον λαό – με φανερή εχθρότητα (αν και η εχθρότητα αυτή, στην περίπτωση του Ιησού, κατευθύνεται γενικώς προς «Φαρισαίους και Σαδδουκαίους», ήτοι τις βασικές θρησκευτικές ομάδες του Ιουδαϊσμού). Επίσης αμφότεροι υποστηρίζουν, κάθε λίγο και λιγάκι, ότι οι Ιουδαίοι και οι ηγέτες τους θέλουν να τους σκοτώσουν.
6. Ο Παύλος, όπως και ο Ιησούς, ταξιδεύει από μικρός στην Ιερουσαλήμ.
Στην περίπτωση του Ιησού περιγράφεται πως τον βρήκαν «καθισμένο ανάμεσα στους νομοδιδασκάλους» στο ναό «να τους ακούει και να τους κάνει ερωτήσεις». Στην περίπτωση του Παύλου αναφέρεται ότι πήγε στην Ιερουσαλήμ και έγινε μαθητής του Γαμαλιήλ του πρεσβύτερου. Δεν είναι περίεργο να μεταβαίνει στην Ιερουσαλήμ ένας νεαρός Εβραίος, αλλά το εντυπωσιακό εδώ είναι πως μόνον αυτό αναφέρεται για τα παιδικά και τα εφηβικά χρόνια και των δύο.
7. Ύστερα από αυτά, παρουσιάζεται ένα κενό στις ζωές και των δύο, μέχρι την ενηλικίωσή τους.
Η Καινή Διαθήκη δεν αναφέρει τίποτα για την ζωή αυτών των δύο ανδρών πριν από την ηλικία των τριάντα ετών. Μετά εμφανίζονται ξαφνικά.
8. Ο Παύλος είναι, όπως και ο Ιησούς, άγαμος.
Ήταν πολύ ασυνήθιστο για έναν άνδρα από φαρισαϊκή οικογένεια να παραμένει ανύπαντρος σε ηλικία τριάντα ετών. Στο Ταλμούδ λέγεται ότι «οποιοσδήποτε παραμένει άγαμος μέχρι την ηλικία των είκοσι ετών, ζει όλη του την ζωή στην αμαρτία», και ένας άνδρας που έμενε ανύπαντρος μετά την ηλικία αυτή μπορούσε να υποχρεωθεί μέσω του δικαστηρίου σε γάμο. Η πίεση για γάμο ήταν απίστευτα έντονη. Ο μόνος γνωστός ραβίνος σε ταλμουδική εποχή που έζησε άγαμος ήταν ο Σίμων μπεν Αζζάι, αλλά ο ίδιος δεν το συνιστούσε για κανέναν άλλον. Μόνον η μικρή ομάδα των Εσσαίων ζούσε στην αγαμία (και πιθανόν οι όμοιοί τους Θεραπευταί, οι οποίοι ζούσαν στην Αίγυπτο) και ήταν μοναδικοί ως προς αυτό.
Αν ο Παύλος, όπως ισχυριζόταν, καταγόταν από οικογένεια Φαρισαίων, αποτελεί μοναδική εξαίρεση το γεγονός ότι δεν είχε παντρευτεί στην ηλικία των τριάντα ετών. Κι αυτό είναι κάτι που έχουν κοινό με τον Ιησού.
9. Ο Παύλος είχε κάποιο σωματικό τραύμα.
Είναι φανερό από πολλές αναφορές ότι ο Παύλος υποφέρει από κάποιο τραύμα ή κάποια ασθένεια. Λογικό είναι να υποθέσουμε πως κάποιος που έμεινε σταυρωμένος επί έξι ώρες, και λογχίστηκε, θα παρουσιάζει κάποια τέτοια προβλήματα. Εξάλλου γράφει στην προς Γαλάτας Επιστολή του: «Του λοιπού κανείς ας μη με κουράζει. Γιατί εγώ βαστάζω τα στίγματα του Ιησού στο σώμα μου». Αλλά ότι αυτό σχετίζεται με την σταύρωση είναι, φυσικά, μόνο μία από τις πολλές πιθανές εξηγήσεις. Η φράση «τα στίγματα του Ιησού στο σώμα μου» έχει επίσης ερμηνευτεί ως ο Παύλος να είχε υποστεί διωγμούς και να είχε τραυματιστεί σωματικά, επειδή είχε κηρύξει για τον Ιησού. [...]
10. Αμφότεροι δίνουν μεγάλη σημασία στην ανάσταση.
Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς ότι το μήνυμα του Ιησού ήταν το σημαντικότερο κατά την διάδοση της διδασκαλίας του. Αλλά για τον Παύλο η ανάσταση – αν κρίνουμε από αυτά που λέει στην προς Κορινθίους Α΄ Επιστολή – ήταν αυτό που επισκίαζε όλα τ’ άλλα: «Και αν ο Χριστός δεν έχει εγερθεί, άρα είναι κενό και το κήρυγμά μας, κενή και η πίστη σας». Γιατί; Το γεγονός ότι ο Ιησούς επένδυσε πολλά στον θάνατο και στην ανάστασή του είναι γνωστό. Εξάλλου, η ανάσταση ήταν που απέδειξε ότι ήταν αυτός που έλεγε ότι ήταν. Αλλά είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί κάποιος άλλος – όπως ο Παύλος, για παράδειγμα – θα προσέδιδε στην ανάσταση μια τόσο απολύτως αποφασιστική σημασία. Φαίνεται σαν ο Παύλος, όπως και ο Ιησούς, να προσπαθούσε να αποδείξει ότι ο Ιησούς όντως ήταν αυτός που έλεγε ότι ήταν.
11. Ο Παύλος είναι παραδόξως απρόθυμος να πάει στην Ιερουσαλήμ, εκεί όπου έχει έδρα η εκκλησία των συμπατριωτών του.
Οι εξηγήσεις που δίνονται για το γεγονός ότι ο Παύλος αποφεύγει την Ιερουσαλήμ – και από εκεί φυγαδεύεται με σπουδή από τους άλλους αποστόλους – είναι ποικίλες. Άλλοτε φοβάται τους άλλους χριστιανούς (τον γνωρίζουν από τότε που τους κατεδίωκε), άλλοτε είναι Ιουδαίοι χριστιανοί που θέλουν να τηρούν τον ιουδαϊκό νόμο (και που έχουν ακούσει τον Παύλο «να διδάσκει παντού κατά του λαού και του Μωσαϊκού νόμου»), κι άλλοτε είναι παραδοσιακοί Ιουδαίοι (που πιστεύουν ότι ο Παύλος βεβηλώνει το ναό). Στην πραγματικότητα δεν καταλαβαίνουμε ποτέ γιατί ακριβώς αυτός απειλείται συνεχώς με θάνατο, ενώ οι άλλοι απόστολοι συνεχίζουν το έργο τους δίχως προβλήματα στην Ιερουσαλήμ όπου ιδρύουν, μάλιστα, και εκκλησίες.
Όταν ο Παύλος, τελικά, έπειτα από μερικά χρόνια και αρκετές απειλές, πηγαίνει ξανά στο ναό, το κάνει κατόπιν συμμετοχής στην τελετή του αγνισμού. Είναι φανερό ότι ο Παύλος κάτι φοβάται. Αλλά τίποτα από τα παραπάνω δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί οι Ρωμαίοι τον κρατούν φυλακισμένο επί δύο χρόνια. Τόσο η ρωμαϊκή αιχμαλωσία όσο και ο φόβος του Παύλου να εμφανιστεί σε Φαρισαίους και Σαδδουκαίους στο ναό θα εξηγούνταν αν ήταν παλαιότερα Ζηλωτής, στασιαστής. Ειδικότερα, αν κάποτε είχε καταδικαστεί σε θάνατο γι’ αυτό.
12. Αμφότεροι έχουν μαθητές με τους οποίους περιοδεύουν παντού. Αμφότεροι έχουν την τάση να κηρύττουν ενώ ταξιδεύουν. Επίσης αμφότεροι επιλέγουν, σε μεγάλο βαθμό, να κηρύξουν σε συναγωγές.
Ο τρόπος ζωής και ο τρόπος κηρύγματος παρουσιάζουν, με άλλα λόγια, πάρα πολλές ομοιότητες.
13. Σε αντίθεση με τους μαθητές, ο Παύλος αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος στην Καινή Διαθήκη.
Μέσω των Επιστολών του, ο Παύλος μιλάει για τον εαυτό του και περιγράφει την ζωή του. Στις Πράξεις των Αποστόλων κατέχει τον κυρίαρχο ρόλο. Αυτά προσδίδουν στον Παύλο μια εξέχουσα θέση έναντι των άλλων αποστόλων, έτσι γίνεται το αντικείμενο ενδιαφέροντος των περιγραφών. Δεν εξηγείται όμως πουθενά γιατί ο Παύλος έχει αυτόν τον πρωταγωνιστικό ρόλο.
14. Η σύλληψη και η δίκη του Παύλου αποτελούν σχεδόν πιστή επανάληψη όσων συνέβησαν με τον Ιησού (πριν από την δίκη), αν και εκτυλίσσονται σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Αμφότεροι, ο Ιησούς και ο Παύλος, φυλακίζονται μετά την πρόκληση ταραχών στο ναό της Ιερουσαλήμ. Αμφότεροι οδηγούνται ενώπιον των ρωμαϊκών αρχών, οι οποίες – και στις δύο περιπτώσεις – δεν ξέρουν τι να τους κάνουν. Οι Ρωμαίοι είναι φανερά απρόθυμοι να δικάσουν και τον Ιησού και τον Παύλο. Και στις δύο περιπτώσεις αναφέρεται η συνάντηση όχι μόνον με τον κυβερνήτη, αλλά και με την σύζυγό του.
Αμφότεροι οδηγούνται ενώπιον ενός Εβραίου τετράρχη. Αμφότεροι πηγαινοέρχονται από τις ρωμαϊκές αρχές στο Σανχεντρίν και από εκεί σε Εβραίους βασιλιάδες. Αμφότεροι έχουν την ίδια αντιμετώπιση από τις διάφορες αρχές. Ακόμη και το χαστούκι, όταν τους οδηγούν στον αρχιερέα, ή έστω η απειλή για χαστούκι, επαναλαμβάνεται. Μοιάζουν τόσο πολύ, που αναρωτιέται κανείς αν πρόκειται για μία και μοναδική δίκη.
15. Ο Παύλος χρησιμοποιεί, πολύ συχνά, την ίδια ορολογία και τα διανθίσματα του λόγου που χρησιμοποιεί και ο Ιησούς.
Ο Παύλος έγραψε τις Επιστολές του αρκετά χρόνια πριν από την συγγραφή των Ευαγγελίων. Κι όμως συναντάμε στις Επιστολές του ιδέες, χρήσεις λέξεων και μεταφορές που είναι παρόμοιες με αυτές που αποδόθηκαν αργότερα στον Ιησού από τους ευαγγελιστές. Παρ’ όλο που ο Παύλος δεν είχε ακούσει ποτέ τον Ιησού να μιλάει! [...] Ο Wenham και άλλοι επισημαίνουν, ίσως με έκπληξη, ότι ο Παύλος σε αυτές τις περιπτώσεις δεν αναφέρει την πηγή των ιδεών, ήτοι τον Ιησού. Αλλά εάν, στην ουσία, είναι ιδέες του ίδιου του Παύλου, από την αρχή μέχρι το τέλος, τότε δεν είναι υποχρεωμένος να αναφέρει κάποια πηγή. [...]
Κατά την άποψή μου, υπάρχουν άλλες δύο πιθανές εξηγήσεις για τις ομοιότητες: Η μια είναι το ενδεχόμενο να συμμετείχε ο ίδιος ο Παύλος στην επιμέλεια των Ευαγγελίων, βάζοντας δικές του λέξεις στο στόμα του Ιησού. Η άλλη είναι ότι οι ομοιότητες των ιδεών υφίστανται επειδή εκφράστηκαν από το ένα και αυτό άτομο, με διαφορά κάποιων ετών. Με άλλα λόγια, ο Ιησούς και ο Παύλος ήταν το ίδιο πρόσωπο. Πρόκειται για μια υπόθεση και τίποτα παραπάνω. Αλλά είναι μια υπόθεση που αξίζει να ερευνηθεί.
Είναι φυσικά, δυνατόν ο Ιησούς να σταυρώθηκε, με τον ίδιο τρόπο που κι άλλοι συνάντησαν την ίδια φριχτή μοίρα, και ότι πέθανε, με τον ίδιο τρόπο που πέθαναν σχεδόν όλοι οι άλλοι σταυρωμένοι. Και ότι κατόπιν παρέμεινε νεκρός (είτε οι μαθητές είχαν κρύψει το σώμα είτε όχι· είτε κάποιος αργότερα είχε παραισθήσεις ότι τον είδε είτε όχι). Αλλά το αξιοπερίεργο είναι ότι υπάρχουν τόσα πολλά στις περιγραφές περί σταύρωσης και ταφής που αποτελούν ένδειξη ότι κάτι διαφορετικό συνέβη εδώ. Συναντούμε κατ’ αρχάς πολλές παρατυπίες, οι οποίες ίσως δεν έχουν γίνει σκόπιμα. Είναι σαν οι ευαγγελιστές να θέλησαν να μας μεταφέρουν την ιστορία ως ακριβώς είχε. Αλλιώς, γιατί δεν τον άφησαν να κρέμεται στο σταυρό τρεις μέρες και να πεθαίνει όπως όλοι οι άλλοι σταυρωμένοι; Αυτό θα ήταν πολύ πειστικότερο από να πουν ότι τον κατέβασαν μετά έξι ώρες. Γιατί επιτρέπουν να γίνει γνωστό ότι θέλει κάτι να πιει; Όταν το ήπιε, γιατί λέγεται ότι πεθαίνει; Γιατί να επισημάνουν ότι έσπασαν τα οστά της κνήμης των ληστών στους παραπλήσιους σταυρούς και όχι του Ιησού; Και, τέλος, γιατί να περιγράφουν ότι τον τύλιξαν σε 30 κιλά ουσίες με φαρμακευτικές ιδιότητες, ουσίες που χρησιμοποιούνται για την θεραπεία πληγών;
Δεν είναι δύσκολο να αποκομίσει κανείς την εντύπωση ότι ο στόχος όλης αυτής της διαδικασίας, την οποία υφίσταται ο Ιησούς, ήταν η επιβίωση. Και αφού τα Ευαγγέλια συγκλίνουν στο γεγονός ότι όντως ο Ιησούς παρουσιάστηκε ξανά ζωντανός, έχουμε λόγο να πιστέψουμε ότι συνέβη. Ναι, αλλά τότε τι είναι η ανάληψη;
Ο Ιησούς έχει πολλούς λόγους να εξαφανιστεί ξανά, αφού έχει παρουσιαστεί πάλι ζωντανός. Αναφέραμε ήδη έναν: αυτόν που εγγυάται «αιώνια ζωή» και επιβεβαιώνει την θεία φύση του.
Υπάρχει βεβαίως και άλλος ένας λόγος. Ο Ιησούς σταυρώθηκε (εάν σταυρώθηκε) επειδή οι αρχές – είτε το Σανχεντρίν είτε οι Ρωμαίοι – το ήθελαν ή τουλάχιστον ένιωθαν αναγκασμένες να τον καταδικάσουν σε θάνατο. Φυσικά ο Ιησούς δεν μπορούσε να αρχίσει να περιφέρεται παντού σαν να μην είχε συμβεί τίποτα! Είτε είχε επιβιώσει χάρη στη φροντίδα κάποιων αρχών είτε μόνο με την βοήθεια των πλησίον του – είτε χάρη και στα δύο – πρέπει οπωσδήποτε να εξαφανιστεί. Πιθανόν να εγκαταλείψει και την χώρα.
Κατά πάσα πιθανότητα αυτό είναι που ονομάζεται «ανάληψη στους ουρανούς» στο κατά Λουκάν. Αυτό είναι που παραμένει ασχολίαστο στα Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Ιωάννη. Η ιστορία του Ιησού τελειώνει όταν τελειώνουν και τα Ευαγγέλια. Απλώς επειδή ο Ιησούς εξαφανίζεται από προσώπου γης. [...]
Την πρώτη φορά που άκουσα τον ισχυρισμό ότι ο Ιησούς δεν πέθανε στον σταυρό ήταν πριν από 25 χρόνια· κάποιος γνωστός το ανέφερε εκεί που τρώγαμε. Αυτό προκάλεσε μια αντίδραση του τύπου: «ώστε, έτσι λοιπόν!». Τα κομμάτια του παζλ μπήκαν στη θέση τους: ο απρόθυμος για τη σταύρωση του Ιησού, Πόντιος Πιλάτος, ο σύντομος χρόνος παραμονής στο σταυρό, ο αναστημένος και ολοζώντανος Ιησούς. Κι εκείνο το περίπλοκο κατασκεύασμα θανάτου, ανάστασης και ανάληψης έλαβε την λογική του εξήγηση. Όσο για το τελευταίο, την ανάληψη, δεν ήταν φυσικά τίποτε άλλο παρά μια φυγή από τη χώρα κατόπιν απαίτησης των Ρωμαίων, με αντάλλαγμα την ζωή του Ιησού.
Αλλά αμέσως παρουσιάστηκε το ερώτημα: τι έγινε μετά; Μιλάμε για ένα άτομο με τόσα ισχυρά οράματα· ένα άτομο που, όπως φαίνεται, είχε προσχεδιάσει – και επιτύχει καταπώς απεδείχθη – να επιζήσει, παρά την καταδικαστική εις θάνατο απόφαση· ένα άτομο με την απαρασάλευτη θέληση να διαδώσει τη διδασκαλία του σε όλο τον κόσμο. Ένας τέτοιος άνθρωπος, λοιπόν, δεν μπορεί απλώς να εξαφανιστεί. [...]
Υπάρχουν, άραγε, φήμες που διαδόθηκαν εντός των χριστιανικών κύκλων; Βεβαίως! Μια εντελώς απρόσμενη πηγή πληροφόρησης, όσον αφορά την μοίρα του Ιησού μετά τη σταύρωση και την ανάληψη, βρίσκουμε σε έναν από τους πλέον εξέχοντες εκκλησιαστικούς πατέρες, τον Ειρηναίο. [...] Ο Ειρηναίος γράφει [...] μεταξύ άλλων:
«Όταν αυτός [ο Ιησούς] συμπλήρωσε τα τριάντα έτη υπέφερε, ενώ ήταν ακόμη ένας νέος άνδρας που δεν είχε επ’ ουδενί τρόπω να φτάσει σε μεγάλη ηλικία. Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι το πρώτο στάδιο της ζωής περιλαμβάνει τριάντα έτη και ότι φτάνει μέχρι τα σαράντα. Αλλά από το τεσσαρακοστό και το πεντηκοστό έτος ο άνθρωπος αρχίζει την κατάβαση προς τα γηρατειά, κάτι που έκανε και ο Κύριός μας καθώς ολοκλήρωνε ακόμη το διδασκαλικό του έργο, γεγονός που επιβεβαιώνουν το Ευαγγέλιο και όλοι οι πρεσβύτεροι. Εκείνοι, δηλαδή, που συνεργάζονταν στην Ασία με τον Ιωάννη, τον μαθητή του Κυρίου, επιβεβαιώνουν ότι ο Ιωάννης τους παρέδωσε αυτές τις πληροφορίες. Παρέμεινε, μάλιστα, μαζί τους μέχρι τα χρόνια του Τραϊανού [Τραϊανός, Ρωμαίος αυτοκράτορας, 98-107 ΚΕ, (Σ.τ.Σ.).] Επιπλέον, ορισμένοι από αυτούς δεν συνάντησαν μόνο τον Ιωάννη αλλά και άλλους αποστόλους και άκουσαν την ίδια ιστορία κι από αυτούς.»
Με άλλα λόγια, ο εκκλησιαστικός πατέρας Ειρηναίος φαίνεται να λέει ότι ο Ιησούς επέζησε και έφτασε σε προχωρημένη ηλικία. Μπορεί κανείς να ερμηνεύσει το κείμενο ότι εκείνος που «παρέμεινε μαζί τους μέχρι τα χρόνια του Τραϊανού» ήταν ο Ιωάννης, παρά ο Ιησούς. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, ο Ειρηναίος ισχυρίζεται ότι ο Ιησούς έφτασε στα γηρατειά (που αρχίζουν από «το τεσσαρακοστό και πεντηκοστό έτος») και παραπέμπει σε μαρτυρίες των μαθητών. Αμέσως μετά, ο ίδιος ο Ειρηναίος ερμηνεύει την μεγάλη ηλικία του Ιησού σαν να εννοεί ότι ήταν στα πενήντα του όταν σταυρώθηκε και ότι έδρασε είκοσι χρόνια πριν από αυτό! Μια λογικότερη ερμηνεία – αν ακολουθήσουμε τις χρονολογίες των Ευαγγελίων και πιστέψουμε ταυτόχρονα στις μαρτυρίες των μαθητών για την μεγάλη ηλικία του Ιησού – είναι ότι ο Ιησούς ζει κάμποσα χρόνια μετά την περίοδο που περιγράφεται στα Ευαγγέλια. Καλώς. Αλλά πού; Και τι πράττει ένα άτομο που διακατέχεται από τόσο ισχυρά και απόλυτα οράματα όπως ο Ιησούς; Με ποιον τρόπο επιτυγχάνει την υλοποίησή τους; Κρύβεται; Εμφανίζεται με άλλη μορφή;
Μετά την συζήτηση εκείνη, πριν από 25 χρόνια, δεν άργησε να περάσει από το μυαλό μου ένα όνομα: Παύλος. Τότε δεν ήξερα τόσα πολλά γι’ αυτόν. Γνώριζα όμως ότι είχε αναλάβει τη διάδοση της χριστιανικής πίστης και ότι εκπλήρωσε το όραμα του Ιησού. Και ότι το έκανε με εξαιρετικό πάθος. [...]
Ο Παύλος είχε τιμηθεί με κάτι πολύ ασυνήθιστο για έναν Εβραίο εκείνη την εποχή: τον τίτλο του Ρωμαίου πολίτη. Στις Πράξεις των Αποστόλων αναφέρεται μια στιχομυθία με έναν Ρωμαίο διοικητή για το πώς απέκτησε αυτόν τον τίτλο:
«Τότε ο διοικητής πήγε και ρώτησε τον Παύλο: “Πες μου, εσύ είσαι Ρωμαίος πολίτης;”. Αυτός απάντησε: “Ναι”. Ο διοικητής του είπε: “Εγώ έγινα Ρωμαίος πολίτης πληρώνοντας πολλά λεφτά”. Κι ο Παύλος του αντιγύρισε: “Εγώ όμως γεννήθηκα Ρωμαίος!”»
Πουθενά δεν εξηγείται γιατί ο Παύλος θα μπορούσε να έχει πάρει τη ρωμαϊκή υπηκοότητα μόλις γεννήθηκε. Υπονοείται, βεβαίως, ότι και ο πατέρας του είναι Ρωμαίος πολίτης. Αλλά πώς θα μπορούσε ένας Εβραίος με αρκετά μέτριο κοινωνικό υπόβαθρο (ο ίδιος ο Σαούλ έχει μάθει την τέχνη του σκηνοποιού) να αποκτήσει ένα τόσο επιθυμητό προνόμιο; Για έναν Φαρισαίο, επίσης, κάτι τέτοιο θα σήμαινε αντίφαση διότι ο Ρωμαίος πολίτης αναμενόταν να συμμετέχει στις ρωμαϊκές θρησκευτικές συνήθειες. Πολλοί ερευνητές της Βίβλου έχουν σχολιάσει αυτή την υπηκοότητα με απορία. Ελάχιστοι έχουν δώσει κάποιες επαρκείς απαντήσεις. [...]
Ένα άλλο πράγμα που είναι αξιοπερίεργο με τον Σαούλ-Παύλο είναι ότι ζει σε αγαμία και φαίνεται πως αυτό έχει κάνει σε όλη του τη ζωή. Δεν υπάρχει καμία αναφορά σε σύζυγο ή παιδιά. Εξάλλου και ο ίδιος δηλώνει: «Στους ανύπαντρους και στις χήρες συνιστώ: καλό γι’ αυτούς είναι να μείνουν όπως εγώ». Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον τρέχοντα κανόνα των Φαρισαίων, σύμφωνα με τον οποίο παντρεύονταν σε πολύ μικρή ηλικία. Και ο Σαούλ ήταν Φαρισαίος σε όλη του τη ζωή. [...]
Υπάρχουν, άραγε, πληροφορίες για κάποιο άλλο άτομο – κάποιο άτομο με άλλο όνομα – που θα μπορούσε να ταυτίζεται με τον Παύλο; Πιθανόν, ναι. Περίπου το 220 ΚΕ, ο Έλληνας φιλόσοφος Φλάβιος Φιλόστρατος συνέγραψε μια βιογραφία για έναν άνδρα που ονομαζόταν Απολλώνιος ο Τυανεύς. Ο Φιλόστρατος ανέλαβε αυτή την σχεδόν μυθιστορηματική βιογραφία κατόπιν παραγγελίας της συζύγου του Σεπτίμου Σεβήρου, της Ιουλίας Δόμνας. Αυτή είχε στην κατοχή της σημειώσεις που είχε γράψει ο πρώτιστος μαθητής του Απολλώνιου, ο Δάμις, τις οποίες παρέδωσε στον Φιλόστρατο για την συγγραφή της βιογραφίας. Ορισμένοι συγγραφείς έχουν προτείνει την θεωρία που λέει ότι ο Απολλώνιος ο Τυανεύς ήταν το ίδιο πρόσωπο με τον απόστολο Παύλο. [...]
Οι σημειώσεις που είχε πάρει ο Φιλόστρατος από τον Δάμι λέγεται ότι τελειώνουν λίγο πριν από τον θάνατο του Απολλώνιου· αλλά εκείνος χρησιμοποιεί τελικά και άλλες πηγές. Και γράφει: «Όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο πέθανε, αν πέθανε όντως, λέγονται πολλά...». Ο Φιλόστρατος επιμένει σε μια από αυτές τις ιστορίες που θέλει τον Απολλώνιο να εξαφανίζεται από τη γη και την ανθρωπότητα ανεβαίνοντας στα ουράνια. Μια συνηθισμένη άποψη, στην οποία αναφέρεται και ο Φιλόστρατος, είναι ότι ο Απολλώνιος πέθανε το 97 ΚΕ, στην Έφεσο (στην πόλη δηλαδή που υπήρξε επί αρκετά χρόνια βάση του Παύλου). [...]
Δεν εξυπακούεται ότι ο Απολλώνιος ο Τυανεύς είναι το ίδιο πρόσωπο με τον Παύλο· υπάρχουν συγκεκριμένες διαφορές: δεν είναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι ο Απολλώνιος διέμεινε κάποια περίοδο στην Ιουδαία· και, παρ’ όλο που θεωρείται μυστικιστής και μάγος, δεν δηλώνεται πουθενά ότι είχε κάποια σχέση με τον χριστιανισμό ή τον ιουδαϊσμό.
Ταυτόχρονα όμως, υπάρχουν τόσες ομοιότητες που ρίχνουν νερό στον μύλο της θεωρίας περί ταυτοπροσωπίας: βρίσκονται αμφότεροι στην Ταρσό, στην Έφεσο και στη Ρώμη σχεδόν την ίδια περίοδο (και ο Παύλος αναφέρει κάποιον που φέρει το όνομα Απολλώς, αν και αυτός καταγόταν από την Αλεξάνδρεια). Ο Απολλώνιος αποκαλείται ενίοτε Πολ· ο Παύλος έχει έναν έμπιστο μαθητή που λέγεται Δημάς, ο Απολλώνιος έναν που λέγεται Δάμις· ο Απολλώνιος ταξιδεύει στην Ισπανία μετά τη Ρώμη· αμφότεροι αποφεύγουν την Ιουδαία· αμφότεροι ζουν άγαμοι· αμφότεροι ταξιδεύουν συνεχώς και με πολλούς μαθητές· αμφότεροι καταλήγουν σε ρωμαϊκά δικαστήρια αλλά απαλλάσσονται. Ωστόσο, όσες φορές έχει υποστηριχθεί η θεωρία ότι ο Απολλώνιος είναι ο Παύλος, άλλες τόσες έχει υποστηριχθεί ότι ταυτίζεται με ένα άλλο πρόσωπο: τον Ιησού τον Ναζωραίο. [...]
Ποιος ήταν ο Ιησούς ο Ναζωραίος και τι συνέβη στην πραγματικότητα κατά τη διάρκεια και μετά τη σταύρωση του ανθρώπου αυτού; Κανείς δεν γνωρίζει, διότι το μόνο που έχουμε είναι ενδείξεις. Ο βίος του και το έργο του υπήρξαν αφορμή για την ίδρυση μιας από τις μεγαλύτερες θρησκείες του κόσμου, μιας θρησκείας που στηρίζεται, μεταξύ άλλων, στο ότι ο Ιησούς – ο Υιός του Θεού – πέθανε στο σταυρό και αναστήθηκε εκ νεκρών. Φυσικά δεν είμαστε σε θέση να αποκλείσουμε ότι όντως έτσι είχαν τα πράγματα και ότι ο Ιησούς ήταν θεϊκό πρόσωπο. [...] Αλλά, αν κάνει κανείς την υπόθεση ότι ο Ιησούς ήταν ένας άνθρωπος με σάρκα και οστά – και ότι η ζωή του ήταν μια φυσιολογική ζωή – πρέπει να σταθεί στο υπαρκτό κείμενο και να επιχειρήσει να το ερμηνεύσει κατά κάποιον τρόπο.
Θέλω να διατυπώσω, λοιπόν, την υπόθεση ότι ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ ήταν, στην πραγματικότητα, ένα και το αυτό πρόσωπο με τον Παύλο από την Ταρσό. [...] Θα αρχίσω με μερικά από τα επιχειρήματα που αντιμάχονται την υπόθεση ότι έχουμε να κάνουμε με το ίδιο πρόσωπο. Θα τα αναλύσω και θα προσπαθήσω να δώσω κάποιες απαντήσεις.
1. Ο Ιησούς και ο Παύλος έχουν τελείως διαφορετικές προσωπικότητες.
Το πρόσωπο του Ιησού παραπέμπει στο μήνυμα της αγάπης. Όταν σκεφτόμαστε τον Παύλο, μας έρχονται στο νου το πείσμα, η κυκλοθυμία και το πάθος. [...] Αλλά η διαφορά ανάμεσα στην εικόνα που έχουμε για τον Ιησού και αυτή που παραδίδεται για τον Παύλο είναι ότι η εικόνα του Παύλου στηρίζεται, σε μεγάλο βαθμό, στο πώς παρουσιάζει ο ίδιος τον εαυτό του· αυτό σημαίνει ότι στις Επιστολές έχουμε τα δικά του λόγια, φαινομενικά χωρίς λογοκρισία, άμεσα και μη εξωραϊσμένα. Όταν πρόκειται όμως για τον Ιησού, οι περιγραφές και τα λόγια του μας παραδίδονται πάντοτε από άλλους και εκ των υστέρων.
Κι όμως... Αν εξετάσουμε προσεκτικότερα τα λόγια που αποδίδονται στον Ιησού και αυτά που γράφει ο Παύλος, βλέπουμε να εκφέρονται και από τους δύο υποσχέσεις και απειλές. Από πουθενά δεν συνάγεται ότι ο Ιησούς περιοδεύει την Γαλιλαία με την αγκαλιά ανοιχτή. [...] Ο Ιησούς είναι αναμφισβήτητα ικανός να μιλάει σαν τον Παύλο. Ο Παύλος είναι, εξίσου αναμφισβήτητα, ικανός να μιλάει σαν τον Ιησού. [...]
2. Ο Ιησούς είναι ένα άτομο που φαίνεται περισσότερο διαλλακτικό από τον Παύλο.
Ο Παύλος υποστηρίζει σε πολλές Επιστολές ότι οι γυναίκες δεν πρέπει να μιλούν στην εκκλησία, και ότι θα πρέπει να υποτάσσονται στους άνδρες. Ο Ιησούς, αντιθέτως, εκφράζει παντού την κατανόηση και την αγάπη του για τις γυναίκες. Δεν φαίνεται πουθενά ότι υποτιμά τις γυναίκες, έστω κι αν οι μαθητές του, σε μία περίπτωση, εκπλήσσονται που τον βλέπουν να μιλάει σε γυναίκα.
Είναι επίσης φανερό ότι ο Παύλος χρησιμοποιεί συχνά σκληρά λόγια για ανθρώπους που θεωρεί «αμαρτωλούς». [...] Αυτό έρχεται σε έντονη αντίθεση με το μήνυμα του Ιησού: «Δεν ήρθα να καλέσω σε μετάνοια τους δικαίους, αλλά τους αμαρτωλούς». Αλλά αυτό, όπως προείπαμε, μπορεί να σημαίνει ποσοστική διαφορά και όχι ποιοτική. Τα λόγια του Ιησού είναι πιθανότατα επιμελημένα και προσαρμοσμένα, ενώ του Παύλου μάς παραδίδονται αναλλοίωτα μέσω των Επιστολών του. [...]
3. Ο Ιησούς μιλούσε αραμαϊκά, ο Παύλος μιλούσε ελληνικά.
Ο Παύλος, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε, μιλούσε ελληνικά, συνεπώς οι Επιστολές του είναι γραμμένες στα ελληνικά. Λογικά, η μητρική γλώσσα του Ιησού ήταν τα αραμαϊκά, η γλώσσα την οποία μιλούσαν όλοι στην περιοχή όπου έζησε. Δεν ξέρουμε όμως τίποτα για τις γλωσσικές ικανότητες του Ιησού ούτε γνωρίζουμε αν ο Παύλος είχε τα ελληνικά ως μητρική γλώσσα. Είναι όμως γνωστό ότι ο Παύλος μπορούσε να επικοινωνεί με τους μαθητές του Ιησού και να μιλάει στο λαό της Ιερουσαλήμ στα εβραϊκά.
4. Ο Ιησούς απευθυνόταν σε Ιουδαίους, ο Παύλος σε μη Ιουδαίους.
«Έχω αποσταλεί μόνο για τους πλανεμένους Ισραηλίτες», λέει ο Ιησούς, ενώ ο Παύλος είναι φανερό ότι απευθύνεται στους «μη περιτετμημένους». Έχουμε λόγο να θεωρήσουμε αυτή την φράση ως εξελικτική διαδικασία, ακόμη και κατά την διάρκεια της δράσης του ίδιου του Παύλου. Ο Παύλος κινείται σε ένα πολύ πιο ετερογενές περιβάλλον από αυτό όπου κινείτο ο Ιησούς. Ξεκινά πηγαίνοντας στις συναγωγές, αλλά αποπέμπεται, τουλάχιστον από τους Εβραίους. Και θα αρχίσει βαθμιαία να τους αποστρέφεται και να στρέφει την δραστηριότητά του προς τους «παγανιστές» και τους θεοσεβείς. Δηλαδή, στην πλειονότητα του περιβάλλοντός του. Αλλά ο Παύλος δεν θα σταματήσει ούτε στιγμή να ελπίζει να «σωθεί ολόκληρος ο λαός του Ισραήλ».
5. Ο Παύλος γράφει πολύ λίγα για την ζωή του Ιησού.
Μόνο σε μερικά εδάφια των Επιστολών θίγει ο Παύλος κάποια συγκεκριμένα συμβάντα από την ζωή του Ιησού. Αποκομίζει σχεδόν κανείς την εντύπωση ότι δεν γνωρίζει πολλά για τον Ιησού. Αλλά το ίδιο πράγμα μπορεί να ισχυριστεί κανείς για τον ίδιο τον Παύλο: για την δική του προηγούμενη ζωή δεν μας λέει σχεδόν τίποτα. Μήτε περιγράφει την ίδια τη μεταστροφή του στο δρόμο για την Δαμασκό με συγκεκριμένο τρόπο στις Επιστολές του. Η ιστορία του Παύλου μάς παραδίδεται κυρίως από τις Πράξεις των Αποστόλων. Οι Επιστολές αναφέρονται, πρωτίστως, στο εδώ και τώρα.
6. Ο Παύλος συνάντησε τον Ιάκωβο και τον Πέτρο, αργότερα και τον Ιωάννη, κατά τα πρώτα ταξίδια του στην Ιερουσαλήμ.
Αυτό ήταν για μένα, επί μακρόν, το σημαντικότερο επιχείρημα κατά της εκδοχής ότι ο Παύλος θα μπορούσε να είναι ο ίδιος με τον Ιησού. Αν ο Παύλος συναντά αυτούς τους ανθρώπους, που γνώριζαν καλά τον Ιησού, θα έπρεπε να τον είχαν αναγνωρίσει. Αυτό που είναι δυσεπίλυτο εδώ είναι ότι δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι υπήρχαν ένα σωρό άνθρωποι που είχαν μυηθεί στο εν λόγω σχέδιο. Αν ο Ιησούς προσπαθεί να πείσει τους μαθητές ότι μπορεί όντως να κάνει θαύματα – να αναστηθεί εκ νεκρών και να αναληφθεί εν συνεχεία στους ουρανούς – δεν έχει κανένα νόημα να τους αφήνει να τον δουν ξανά στους δρόμους των Ιεροσολύμων. (από την άλλη βέβαια, αυτό δεν αντιτίθεται στην εκ νεκρών ανάστασή του.)
Εν πάση περιπτώσει, το σημαντικό ερώτημα είναι κατά πόσον ο Ιησούς ήταν τόσο πολιτικός όσο και πνευματικός ηγέτης. Μπορεί να μην χρειάζεται να θεωρήσουμε ότι απαραίτητα υπήρξε ένα μυστικό σχέδιο και ότι μέρος αυτού ήταν η ενδεχόμενη αποφυγή μιας θανατικής καταδίκης, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τους κοντινότερους μαθητές του Ιησού. Ίσως από την αρχή το όλο θέμα να είχε σχέση με την επιβίωση του Ιησού και την φυγή του από την χώρα. [....] Και όταν διαβάζουμε τα Ευαγγέλια, είναι ολοφάνερο ότι ο Ιησούς δεν κατέβηκε μόνος του από τον σταυρό ή ότι δεν αλείφτηκε μόνος του σε τριάντα κιλά σμύρνα και αλόη ή ακόμη ότι δεν κύλησε από μόνος του την πέτρα από τον τάφο. Για όλα αυτά ήταν απαραίτητοι κι άλλοι άνθρωποι, έστω και λίγοι. Εξάλλου, ο Παύλος γράφει ότι ο πρώτος στον οποίο εμφανίζεται ο αναστημένος Ιησούς είναι ο Πέτρος.
Το όλο ερώτημα τι γνώριζαν οι μαθητές σχετίζεται πολύ με τι πραγματικά συνέβη κατά την σύλληψη του Ιησού και κατά τις επόμενες μέρες, και μέχρι ποίου βαθμού οι ενέργειές του εκείνο το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα υπήρξαν θρησκευτικές ή πολιτικές. Αλλά όσο κι αν διαβάζουμε τα κείμενα, οι πολλές απορίες περί αυτών δεν παύουν να υπάρχουν.
Ας πάμε τώρα στα επιχειρήματα που στηρίζουν, κατά την άποψή μου, την θεωρία ότι ο Παύλος από την Ταρσό ήταν το ίδιο πρόσωπο με τον Ιησού από τη Ναζαρέτ:
1. Τo ξαφνικό πάθος του Παύλου για ένα άτομο που δεν είχε ποτέ συναντήσει και του οποίου δεν υπήρξε ποτέ μαθητής.
Η αφοσίωση και η φλόγα του Παύλου για την διάδοση του μηνύματος – ότι ο Ιησούς Χριστός «αποδείχτηκε Υιός Θεού με δύναμη από το Πνεύμα που αγιάζει, όταν αναστήθηκε από τους νεκρούς» – είναι μοναδικές και απαράμιλλες. Κι όμως δεν ήταν ένας από αυτούς που θα περίμενε κανείς να αναλάβει την διάδοση αυτής της εντελώς νέας διδασκαλίας: ένας κοντινός μαθητής του Ιησού, ή τουλάχιστον κάποιος που είχε συναντήσει τον Ιησού όσο ζούσε. Ο Παύλος εμφανίζεται από το πουθενά. Και παρ’ όλα αυτά έχει τέτοιο πάθος για την διδασκαλία αυτή, που μόνον ο Ιησούς θα μπορούσε να έχει.
2α. Η μεταστροφή του Παύλου συμβαίνει σε μικρό χρονικό διάστημα μετά την σταύρωση του Ιησού.
2β. Η μεταστροφή του Παύλου γίνεται εκτός Ιουδαίας και Γαλιλαίας, αλλά εντός των συνόρων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Ο Παύλος εμφανίζεται όταν εξαφανίζεται ο Ιησούς· οι περισσότερες χρονολογήσεις αποδεικνύουν ότι η μεταστροφή του Παύλου γίνεται μέσα στα δύο χρόνια μετά την σταύρωση του Ιησού. Βέβαια, οι χρονολογήσεις αυτές στηρίζονται, κατά μεγάλο βαθμό, σε συμβάντα που παραδίδονται από τις Πράξεις των Αποστόλων, συμβάντα που δεν είναι απαραιτήτως αξιόπιστα.
Αλλά και από τα ίδια τα λόγια του Παύλου συμπεραίνουμε ότι η μεταστροφή γίνεται μετά την σταύρωση του Ιησού και, από όσο μπορούμε να κρίνουμε, όχι πολύ καιρό μετά. Με άλλα λόγια, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η μεταστροφή του Παύλου συνδέεται στενά με την εξαφάνιση του Ιησού, ανεξάρτητα από πότε αυτή έγινε και ανεξάρτητα από αν δεχόμαστε τις παραδοσιακές χρονολογίες για την ζωή του Ιησού ή όχι.
Από γεωγραφικής πλευράς, τα κατατόπια του Παύλου συμφωνούν με το πού θα μπορούσε να βρίσκεται εκείνη την εποχή ο εξόριστος από τους Ρωμαίους Ιησούς. Ότι ο Παύλος εμφανίζεται λίγο μετά τον θάνατο του Ιησού μπορεί βεβαίως να είναι και σύμπτωση. Ότι ο Παύλος βγαίνει στο προσκήνιο πολύ μακριά από το «χριστιανικό περιβάλλον», το περιβάλλον όπου δρούσε ο Ιησούς και αυτό στο οποίο δραστηριοποιούνται ακόμη οι μαθητές του, μπορεί επίσης να αποτελεί σύμπτωση. Αλλά, όπως και να ’χει, προκαλεί εντύπωση.
Επίσης, η ίδια η εξήγηση του Παύλου γιατί βρίσκεται κοντά στην Δαμασκό – για να ψάξει να βρει πιστούς και, αν τους βρει, «να φέρει δεμένους στην Ιερουσαλήμ όποιους θα ’βρισκε εκεί» – ακούγεται περίεργη. Ένα τέτοιο μακρινό ταξίδι για να διώξει χριστιανούς δεν δείχνει μόνο υπερβολικό φανατισμό, αλλά ακούγεται και μη αποτελεσματικό, μιας που οι περισσότεροι πιστοί βρίσκονταν σαφώς πολύ πιο κοντά στην πατρίδα του, τουλάχιστον σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων.
3. Ο Παύλος κατάγεται, σύμφωνα με τον Ιερώνυμο, από την ίδια περιοχή με τον Ιησού.
Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, ο Παύλος κατάγεται από την Ταρσό της Κιλικίας. Αλλά ο εκκλησιαστικός πατέρας Ιερώνυμος (347-420) αναφέρει ότι ο Παύλος γεννήθηκε στην πόλη Γίσχαλα, την οποία ο Ιερώνυμος, εσφαλμένα, τοποθετεί στην Ιουδαία, που βρίσκεται στην Γαλιλαία, τριάντα χιλιόμετρα βορείως της σημερινής Ναζαρέτ. Σε αντίθεση με την Ναζαρέτ, η Γίσχαλα είναι επιπλέον μια πόλη που ξέραμε ότι υπήρχε την εποχή του Χριστού.
Αν ο Ιερώνυμος έχει δίκιο, και ο Παύλος πράγματι καταγόταν από την ίδια περιοχή με τον Ιησού, είναι αξιοπερίεργο ότι ο Παύλος και οι Πράξεις των Αποστόλων δεν το αναφέρουν. Ο Ιερώνυμος μπορεί, φυσικά, να κάνει λάθος, αλλά δυσκολευόμαστε να βρούμε μια λογική εξήγηση για το λάθος του. Η πόλη Γίσχαλα δεν αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη και δεν φαίνεται να έχει κάποια ειδική συμβολική σημασία, εκτός από ότι ένας από τους Εβραίους επαναστάτες, ο Ιωάννης από την Γίσχαλα, καταγόταν από εκεί και ότι η πόλη ήταν ένα σημαντικό οχυρό στον πόλεμο κατά των Ρωμαίων, το 66-70 ΚΕ. [...]
4. Ο Παύλος είναι – όπως και ο Ιησούς; – εκ γενετής Ρωμαίος πολίτης.
Εκείνη την εποχή ήταν άκρως ασυνήθιστο για έναν Ιουδαίο στις υπό ρωμαϊκή κατοχή περιοχές να έχει ρωμαϊκή υπηκοότητα. Εξάλλου, αυτό θα ήταν αντίθετο προς την θρησκεία των Ιουδαίων. Παρ’ όλα αυτά, ο σκηνοποιός και Φαρισαίος Παύλος γεννήθηκε με μια τέτοια υπηκοότητα δίχως να δίνεται άλλη εξήγηση γι’ αυτό. Ο Παύλος θα χρησιμοποιήσει αυτή την υπηκοότητα για να αποφύγει την καταδίκη του από τους Ρωμαίους.
Ακόμη και στην περίπτωση του Ιησού υπάρχει – σύμφωνα με πηγές της Καινής Διαθήκης – μια περίεργη απροθυμία των Ρωμαίων να τον καταδικάσουν, ενώ – σύμφωνα με πηγές εκτός Καινής Διαθήκης – κατέχει «μια προνομιούχα θέση» σε σχέση με τους Ρωμαίους, ενδεχομένως κάποια συγγένεια με Ρωμαίο αξιωματούχο. Ακόμη και αν η ρωμαϊκή υπηκοότητα αρκεί να εξηγήσει λογικά γιατί οι Ρωμαίοι δεν ήθελαν να δικάσουν τον Ιησού, παραμένει αναπόδεικτη θεωρία ότι ο Ιησούς ήταν Ρωμαίος πολίτης.
5. Ο Παύλος, όπως και ο Ιησούς, είναι «Εβραίος γεννημένος από Εβραίους». Ωστόσο, έχουν αμφότεροι μια έντονα αμφιλεγόμενη στάση προς τους Εβραίους.
Και ο Ιησούς και ο Παύλος είναι Εβραίοι· ο Παύλος τονίζει συχνά αυτό το γεγονός. Ωστόσο, μιλάνε αμφότεροι για «Ιουδαίους» σαν να μιλάνε για διαφορετικής εθνικότητας ανθρώπους. Στην περίπτωση του Ιησού, αυτό είναι ιδιαίτερα παράξενο, αφού έζησε σε ιουδαϊκή χώρα, εκεί όπου οι περισσότεροι, συμπεριλαμβανομένων των μαθητών του, ήταν Ιουδαίοι. Και ο Παύλος και ο Ιησούς μιλούν εξάλλου συχνά για Ιουδαίους – τον ίδιο τους τον λαό – με φανερή εχθρότητα (αν και η εχθρότητα αυτή, στην περίπτωση του Ιησού, κατευθύνεται γενικώς προς «Φαρισαίους και Σαδδουκαίους», ήτοι τις βασικές θρησκευτικές ομάδες του Ιουδαϊσμού). Επίσης αμφότεροι υποστηρίζουν, κάθε λίγο και λιγάκι, ότι οι Ιουδαίοι και οι ηγέτες τους θέλουν να τους σκοτώσουν.
6. Ο Παύλος, όπως και ο Ιησούς, ταξιδεύει από μικρός στην Ιερουσαλήμ.
Στην περίπτωση του Ιησού περιγράφεται πως τον βρήκαν «καθισμένο ανάμεσα στους νομοδιδασκάλους» στο ναό «να τους ακούει και να τους κάνει ερωτήσεις». Στην περίπτωση του Παύλου αναφέρεται ότι πήγε στην Ιερουσαλήμ και έγινε μαθητής του Γαμαλιήλ του πρεσβύτερου. Δεν είναι περίεργο να μεταβαίνει στην Ιερουσαλήμ ένας νεαρός Εβραίος, αλλά το εντυπωσιακό εδώ είναι πως μόνον αυτό αναφέρεται για τα παιδικά και τα εφηβικά χρόνια και των δύο.
7. Ύστερα από αυτά, παρουσιάζεται ένα κενό στις ζωές και των δύο, μέχρι την ενηλικίωσή τους.
Η Καινή Διαθήκη δεν αναφέρει τίποτα για την ζωή αυτών των δύο ανδρών πριν από την ηλικία των τριάντα ετών. Μετά εμφανίζονται ξαφνικά.
8. Ο Παύλος είναι, όπως και ο Ιησούς, άγαμος.
Ήταν πολύ ασυνήθιστο για έναν άνδρα από φαρισαϊκή οικογένεια να παραμένει ανύπαντρος σε ηλικία τριάντα ετών. Στο Ταλμούδ λέγεται ότι «οποιοσδήποτε παραμένει άγαμος μέχρι την ηλικία των είκοσι ετών, ζει όλη του την ζωή στην αμαρτία», και ένας άνδρας που έμενε ανύπαντρος μετά την ηλικία αυτή μπορούσε να υποχρεωθεί μέσω του δικαστηρίου σε γάμο. Η πίεση για γάμο ήταν απίστευτα έντονη. Ο μόνος γνωστός ραβίνος σε ταλμουδική εποχή που έζησε άγαμος ήταν ο Σίμων μπεν Αζζάι, αλλά ο ίδιος δεν το συνιστούσε για κανέναν άλλον. Μόνον η μικρή ομάδα των Εσσαίων ζούσε στην αγαμία (και πιθανόν οι όμοιοί τους Θεραπευταί, οι οποίοι ζούσαν στην Αίγυπτο) και ήταν μοναδικοί ως προς αυτό.
Αν ο Παύλος, όπως ισχυριζόταν, καταγόταν από οικογένεια Φαρισαίων, αποτελεί μοναδική εξαίρεση το γεγονός ότι δεν είχε παντρευτεί στην ηλικία των τριάντα ετών. Κι αυτό είναι κάτι που έχουν κοινό με τον Ιησού.
9. Ο Παύλος είχε κάποιο σωματικό τραύμα.
Είναι φανερό από πολλές αναφορές ότι ο Παύλος υποφέρει από κάποιο τραύμα ή κάποια ασθένεια. Λογικό είναι να υποθέσουμε πως κάποιος που έμεινε σταυρωμένος επί έξι ώρες, και λογχίστηκε, θα παρουσιάζει κάποια τέτοια προβλήματα. Εξάλλου γράφει στην προς Γαλάτας Επιστολή του: «Του λοιπού κανείς ας μη με κουράζει. Γιατί εγώ βαστάζω τα στίγματα του Ιησού στο σώμα μου». Αλλά ότι αυτό σχετίζεται με την σταύρωση είναι, φυσικά, μόνο μία από τις πολλές πιθανές εξηγήσεις. Η φράση «τα στίγματα του Ιησού στο σώμα μου» έχει επίσης ερμηνευτεί ως ο Παύλος να είχε υποστεί διωγμούς και να είχε τραυματιστεί σωματικά, επειδή είχε κηρύξει για τον Ιησού. [...]
10. Αμφότεροι δίνουν μεγάλη σημασία στην ανάσταση.
Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς ότι το μήνυμα του Ιησού ήταν το σημαντικότερο κατά την διάδοση της διδασκαλίας του. Αλλά για τον Παύλο η ανάσταση – αν κρίνουμε από αυτά που λέει στην προς Κορινθίους Α΄ Επιστολή – ήταν αυτό που επισκίαζε όλα τ’ άλλα: «Και αν ο Χριστός δεν έχει εγερθεί, άρα είναι κενό και το κήρυγμά μας, κενή και η πίστη σας». Γιατί; Το γεγονός ότι ο Ιησούς επένδυσε πολλά στον θάνατο και στην ανάστασή του είναι γνωστό. Εξάλλου, η ανάσταση ήταν που απέδειξε ότι ήταν αυτός που έλεγε ότι ήταν. Αλλά είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί κάποιος άλλος – όπως ο Παύλος, για παράδειγμα – θα προσέδιδε στην ανάσταση μια τόσο απολύτως αποφασιστική σημασία. Φαίνεται σαν ο Παύλος, όπως και ο Ιησούς, να προσπαθούσε να αποδείξει ότι ο Ιησούς όντως ήταν αυτός που έλεγε ότι ήταν.
11. Ο Παύλος είναι παραδόξως απρόθυμος να πάει στην Ιερουσαλήμ, εκεί όπου έχει έδρα η εκκλησία των συμπατριωτών του.
Οι εξηγήσεις που δίνονται για το γεγονός ότι ο Παύλος αποφεύγει την Ιερουσαλήμ – και από εκεί φυγαδεύεται με σπουδή από τους άλλους αποστόλους – είναι ποικίλες. Άλλοτε φοβάται τους άλλους χριστιανούς (τον γνωρίζουν από τότε που τους κατεδίωκε), άλλοτε είναι Ιουδαίοι χριστιανοί που θέλουν να τηρούν τον ιουδαϊκό νόμο (και που έχουν ακούσει τον Παύλο «να διδάσκει παντού κατά του λαού και του Μωσαϊκού νόμου»), κι άλλοτε είναι παραδοσιακοί Ιουδαίοι (που πιστεύουν ότι ο Παύλος βεβηλώνει το ναό). Στην πραγματικότητα δεν καταλαβαίνουμε ποτέ γιατί ακριβώς αυτός απειλείται συνεχώς με θάνατο, ενώ οι άλλοι απόστολοι συνεχίζουν το έργο τους δίχως προβλήματα στην Ιερουσαλήμ όπου ιδρύουν, μάλιστα, και εκκλησίες.
Όταν ο Παύλος, τελικά, έπειτα από μερικά χρόνια και αρκετές απειλές, πηγαίνει ξανά στο ναό, το κάνει κατόπιν συμμετοχής στην τελετή του αγνισμού. Είναι φανερό ότι ο Παύλος κάτι φοβάται. Αλλά τίποτα από τα παραπάνω δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί οι Ρωμαίοι τον κρατούν φυλακισμένο επί δύο χρόνια. Τόσο η ρωμαϊκή αιχμαλωσία όσο και ο φόβος του Παύλου να εμφανιστεί σε Φαρισαίους και Σαδδουκαίους στο ναό θα εξηγούνταν αν ήταν παλαιότερα Ζηλωτής, στασιαστής. Ειδικότερα, αν κάποτε είχε καταδικαστεί σε θάνατο γι’ αυτό.
12. Αμφότεροι έχουν μαθητές με τους οποίους περιοδεύουν παντού. Αμφότεροι έχουν την τάση να κηρύττουν ενώ ταξιδεύουν. Επίσης αμφότεροι επιλέγουν, σε μεγάλο βαθμό, να κηρύξουν σε συναγωγές.
Ο τρόπος ζωής και ο τρόπος κηρύγματος παρουσιάζουν, με άλλα λόγια, πάρα πολλές ομοιότητες.
13. Σε αντίθεση με τους μαθητές, ο Παύλος αποτελεί αντικείμενο ενδιαφέροντος στην Καινή Διαθήκη.
Μέσω των Επιστολών του, ο Παύλος μιλάει για τον εαυτό του και περιγράφει την ζωή του. Στις Πράξεις των Αποστόλων κατέχει τον κυρίαρχο ρόλο. Αυτά προσδίδουν στον Παύλο μια εξέχουσα θέση έναντι των άλλων αποστόλων, έτσι γίνεται το αντικείμενο ενδιαφέροντος των περιγραφών. Δεν εξηγείται όμως πουθενά γιατί ο Παύλος έχει αυτόν τον πρωταγωνιστικό ρόλο.
14. Η σύλληψη και η δίκη του Παύλου αποτελούν σχεδόν πιστή επανάληψη όσων συνέβησαν με τον Ιησού (πριν από την δίκη), αν και εκτυλίσσονται σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Αμφότεροι, ο Ιησούς και ο Παύλος, φυλακίζονται μετά την πρόκληση ταραχών στο ναό της Ιερουσαλήμ. Αμφότεροι οδηγούνται ενώπιον των ρωμαϊκών αρχών, οι οποίες – και στις δύο περιπτώσεις – δεν ξέρουν τι να τους κάνουν. Οι Ρωμαίοι είναι φανερά απρόθυμοι να δικάσουν και τον Ιησού και τον Παύλο. Και στις δύο περιπτώσεις αναφέρεται η συνάντηση όχι μόνον με τον κυβερνήτη, αλλά και με την σύζυγό του.
Αμφότεροι οδηγούνται ενώπιον ενός Εβραίου τετράρχη. Αμφότεροι πηγαινοέρχονται από τις ρωμαϊκές αρχές στο Σανχεντρίν και από εκεί σε Εβραίους βασιλιάδες. Αμφότεροι έχουν την ίδια αντιμετώπιση από τις διάφορες αρχές. Ακόμη και το χαστούκι, όταν τους οδηγούν στον αρχιερέα, ή έστω η απειλή για χαστούκι, επαναλαμβάνεται. Μοιάζουν τόσο πολύ, που αναρωτιέται κανείς αν πρόκειται για μία και μοναδική δίκη.
15. Ο Παύλος χρησιμοποιεί, πολύ συχνά, την ίδια ορολογία και τα διανθίσματα του λόγου που χρησιμοποιεί και ο Ιησούς.
Ο Παύλος έγραψε τις Επιστολές του αρκετά χρόνια πριν από την συγγραφή των Ευαγγελίων. Κι όμως συναντάμε στις Επιστολές του ιδέες, χρήσεις λέξεων και μεταφορές που είναι παρόμοιες με αυτές που αποδόθηκαν αργότερα στον Ιησού από τους ευαγγελιστές. Παρ’ όλο που ο Παύλος δεν είχε ακούσει ποτέ τον Ιησού να μιλάει! [...] Ο Wenham και άλλοι επισημαίνουν, ίσως με έκπληξη, ότι ο Παύλος σε αυτές τις περιπτώσεις δεν αναφέρει την πηγή των ιδεών, ήτοι τον Ιησού. Αλλά εάν, στην ουσία, είναι ιδέες του ίδιου του Παύλου, από την αρχή μέχρι το τέλος, τότε δεν είναι υποχρεωμένος να αναφέρει κάποια πηγή. [...]
Κατά την άποψή μου, υπάρχουν άλλες δύο πιθανές εξηγήσεις για τις ομοιότητες: Η μια είναι το ενδεχόμενο να συμμετείχε ο ίδιος ο Παύλος στην επιμέλεια των Ευαγγελίων, βάζοντας δικές του λέξεις στο στόμα του Ιησού. Η άλλη είναι ότι οι ομοιότητες των ιδεών υφίστανται επειδή εκφράστηκαν από το ένα και αυτό άτομο, με διαφορά κάποιων ετών. Με άλλα λόγια, ο Ιησούς και ο Παύλος ήταν το ίδιο πρόσωπο. Πρόκειται για μια υπόθεση και τίποτα παραπάνω. Αλλά είναι μια υπόθεση που αξίζει να ερευνηθεί.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σχόλια με greeklish δεν γίνονται δεκτά.